MÜREKKEP
İki veya daha çok madde parçalarının birbiri üzerine bindirilmesi manasına gelen ve yazı, çizim ve baskı maksadı ile kullanılan içersinde kimyevî bir karışım bulunan sıvıya mürekkep denir.
Arapça hibr veya mismağ;Farsça siyahî ve zerkab kelimeleri ile ifade edilen mürekkebin ilk önce Mısırda yapıldığı, MÖ 1000-2500 yılları arasında kullanıldığı tahmin edilmektedir.
İslâmiyetin gelmesiyle yazıya verilen önem kadar mürekkep yapımına da önem verilmiştir.
Hadis-ı Şerifte ?Alimlerin mürekkebi, şehitlerin kanından daha ağır gelir. buyurulmuştur.
Mürekkep, içinde bulunan terkiplere ve kullanıldığı yerlere göre sınıflandırılacak olursa; hat mürekkebi, yazı, çizim, çini mürekkebi ve matbaa mürekkebi gibi çeşitleri vardır.
Biz burada, konumuzu ilgilendirmesi dolayısıyla hat mürekkebinden ve nasıl yapıldığından bahsedeceğiz.
HAT MÜREKKEBİNİ YAPMA USULÛ
Bezir yağı yahut lastikten elde edilen is bir kaba konur. İs elde edilirken yanmamasına, isin elde edilmesi sırasında toplanan kabın çok ısınmamasına dikkat edilir. Zamanımızda bu tür isin toplanması çok zor olduğundan is yerine kauçuk sanayiinde kullanılan lâstik karası kullanılabilir.
Kaba koyduğumuz is miktarının üç katı kadar Arap zamkı da ayrı bir kaba konur ve içine bir miktar damıtılmış veya temiz su ilâve edilir. Zamk, su içinde iyice erimesi için 3-4 gün bekletilir. Zamkın, bal kıvamına gelmesi, iyi eridiğini gösterir. Yabancı maddelerden temizlenmesi için süzülür ve is ile birlikte bir havana konur. Böylece mürekkebi oluşturan ana terkip elde edilmiş olur.
Ayrıca mazı, ekşimiş nar kabuğu suyu, bakır sülfat ve demir pası (demir oksit) belirli ölçülerde birbirlerine karıştırılıp şerbet hâline gelinceye kadar kaynatılır ve (mürekkep evsafının ve akıcılığının iyi olması için) ana terkibe ilâve edilir.
NOT:Zamkın fazla olması yapılacak mürekkebin parlaklığını artırırsa da akıcılığını azaltır. Hem akıcılığını hem parlaklığını muhafaza etmek için zamk oranını ayarlamak gerekir.
Yukarıda bahsettiğimiz bir ise üç nispetindeki Arap zamkı oranı ortalama bir orandır.
|
Havanda dövme
( 1 miktar) (3 miktar)
is + Arap zamkı + su = şerbet suyu
|
Cu SO 4
Fe2O3
Mazı suyu
Ekşimiş nar kabuğu
suyu eriyiği
|
mürekkep + Gül suyu
|
Tablo:Hat mürekkebinin oluşumu
Daha sonra bu üç karışım ,havan içinde geleneğe uyularak Kelime-i tevhitçekilerek, ağır ağır ve döve döve karıştırılır.
Dövme işinin bu şekilde en az beş bin olması gerektiği ifade edilmektedir.Ne kadar çok dövülürse o kadar kaliteli mürekkep elde edilir. İdeali 40.000 defa dövmedir.
Biz bu 40.000 defa dövme işinin ne kadar zaman alacağını kabaca hesap ettik:
Bir saniyede iki vuruş yapılırsa aralıksız beş buçuk saatte 40.000 vuruş yapılabiliyor.
Zaman aralıklarında da yapılarak bu beş buçuk saatlik vuruş( 40.000 vuruş) elde edilebilir.
Güzel koku vermek istenirse bir miktar gül suyu da ilâve edilebilir.
Teorik olarak hat mürekkebinin yapımı bu anlattığımız şekilde ise de, pratikte bir üstattan bizzat tatbikî olarak öğrenilmesi hâlinde istenilen özellikte mürekkep yapılması daha kolaydır.
HAT MÜREKKEBİNİN ÇEŞİTLERİ
Hat mürekkepleri yapma usullerine göre;
1- Lâl mürekkebi (Kırmızı mürekkep),
2- Gülgûnî (Gül Rengi) mürekkep
3- Lacivert mürekkep
4- Asumanî mürekkep
5- Altın mürekkep
6- Zırnık mürekkebi
7- Beyaz mürekkep
8- Tashih mürekkebi olarak çeşitlere ayrılır.
Kâfi miktarda mürekkep almaya yarayan ve mürekkebin konduğu kaba hokka denir.
Mürekkep hokkasının içine konan ve kaleme ölçülü mürekkep gelmesini temin eden ham ipeğe lika denir.
Hat üstatları ?Yazı, hocanın taliminde gizli ise de kalemin, kâğıdın ve mürekkebin içinde de gizli taraflarının olduğunu unutmamak gerekir. demişlerdir.
HAT MÜREKKEBİ
Hattatlar tarafından Kuran-ı Kerim harfleri ile gerek hat sanatı ve gerekse el yazısı olarak yazılan yazılarda kullanılan bir mürekkep çeşididir.
Genel olarak hat mürekkepleri nin terkipleri is ve zamktan (Arap zamkından) meydana gelir.
Bilindiği gibi is, kimyevî özellik bakımından bol miktarda karbon bulundurması sebebiyle ışıktan ve havadan müteessir olmaz.
İsi bezir yağı, neft yağı, zeytin yağı, çıra, gaz yağı ve lastik gibi çeşitli maddelerden elde etmek mümkündür. Ancak yağlı olmaları sebebiyle çıra isi ve gaz yağı isi pek tercih edilmez. İs elde edilmesinde Osmanlıların cami mimarîlerinde is odaları tahsis ettikleri bilinmektedir. Sinanın Süleymaniye Camiinde bulunan is odası bunun en güzel bir örneğidir.
En iyi is mürekkebi, keten tohumundan çıkartılan bezir yağından elde edilirdi. Neft ten elde edilen isin daha iyi ve siyah olduğunu ,neft patlayıcı olduğu için dikkatli olunması gerektiğini Fuat Başar Hocadan duymuştum.
Mürekkep yapımında kullanılan zamka zamk-ı Arabî veya Arap zamkı?denilmiştir.Arap zamkı ağaçların (çam ağacı, erik ağacı gibi) yara almış kısımlarından tabiî olarak çıkan yapışkan bir mayinin adıdır.
Balın belirli bir kıvamda kullanılması da Arap zamkı yerine geçebilir !
HAT MÜREKKEBİNİN ÖZELLİKLERİ
Bu konuda önce hat üstatlarından İbn-ı Hilâl ve Yakutun şu sözlerini nakledelim:
Mürekkebin temizini kullan.
Onu teşkil eden is gayet ince, iyi karışmış, iyice ezilmiş, kaleme itaatli ve akıntılı olsun.
Demek ki hat mürekkebinin iyisi;
1-Yazarken kalemde birikmeyip, kolayca akması,
2-Güzel kokması (mürekkebin bu özelliği, mürekkep yapılırken içine biraz güzel koku veren sıvı ?meselâ gül suyu- ilâve edilmesiyle sağlanır.),
3-Mat olmayıp, canlı ve güzel görünmesi ile mümkündür.
Zaman geçtikçe matlaşan ve donuklaşan mürekkeplerin aksine Osmanlılar? ın asırlar geçmesine rağmen canlılığı ve güzelliği artan, yıllandıkça kendine has letâfette güzellik ve özellik kazanan mürekkepleri yaptığı ve bu mürekkeplerle eşsiz eserler meydana getirdiği hepimizce malumdur.
